lek. med. Katarzyna Jańska

lek. med. Katarzyna Jańska

Specjalista medycyny rodzinnej

Kleszcze i choroby odkleszczowe – wszystko, co warto wiedzieć

Kleszcze to niepozorne, ale groźne pasożyty, które mogą przenosić wiele chorób zakaźnych. Ich aktywność w Polsce zaczyna się wiosną i trwa aż do późnej jesieni. Choć ukłucie przez kleszcza często pozostaje niezauważone, może mieć poważne konsekwencje zdrowotne. W tym artykule omawiamy szczegółowo ich biologię, sposoby ochrony, gatunki występujące w Polsce oraz choroby, które mogą przenosić.

Czym są kleszcze?

Kleszcze to stawonogi z rodziny pajęczaków (Acari). Obecnie na świecie znanych jest około 900 gatunków kleszczy, z czego wiele występuje w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce zidentyfikowano około 20 gatunków. Kleszcze rozwijają się w kilku stadiach: jajo, larwa, nimfa i dorosły osobnik. Samica może złożyć nawet 3 tysiące jaj. W trakcie życia kleszcz potrzebuje trzech dawek krwi – po jednej na każde przejście do kolejnego stadium. Bez pożywienia może przeżyć nawet dwa lata.

Gdzie i kiedy najczęściej spotykamy kleszcze?

Kleszcze lubią ciepłe, wilgotne środowiska – lasy, łąki, zarośla, ale również miejskie parki i ogrody. Najczęściej przebywają przy ścieżkach, którymi poruszają się ludzie i zwierzęta. Aktywność kleszczy w Polsce rozpoczyna się w marcu lub kwietniu, gdy temperatura przekroczy 5°C i trwa zwykle do listopada. Najbardziej aktywne są rano i przed południem.

Jak atakują kleszcze?

Kleszcze są ślepe i niemobilne – nie skaczą, nie latają. Czekają na swoje ofiary na liściach, źdźbłach trawy i niskich gałęziach. Wyczuwają ciepłotę ciała, zapach, wilgoć i dwutlenek węgla. Gdy ofiara się zbliży, przyczepiają się do niej i szukają miejsca na ciele z cienką, dobrze ukrwioną skórą – najczęściej pod pachami, kolanami, za uszami, na karku i w pachwinach.

Aparat gębowy kleszcza umożliwia przecięcie skóry i przytwierdzenie się do niej. Hypostom (rurka ssąca) pokryty jest zadziorami, które stabilizują kleszcza w miejscu wkłucia. Niektóre gatunki wydzielają substancję cementującą, ułatwiającą umocowanie pasożyta w skórze. Kleszcze wstrzykują także substancje znieczulające, dlatego ukłucie często jest niewyczuwalne.

Gatunki kleszczy występujące w Polsce

W naszym kraju najczęściej spotykanym gatunkiem jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). To właśnie on najczęściej atakuje ludzi. Inne gatunki to:

  • Kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus)
  • Obrzeżek gołębi (Argas reflexus)
  • Kleszcz gryzoni (Ixodes trianguliceps)
  • Kleszcz jeżowy (Ixodes hexagonus)
  • Kleszcz psi (Rhipicephalus sanguineus)
Kleszcze mogą mieć od 1 mm (larwa) do nawet 2 cm (samica po żerowaniu). Niewielka nimfa wbita w skórę może wyglądać jak ciemny pieprzyk.

"Latające kleszcze" - czym są strzyżaki?

Strzyżak sarni (inaczej: jeleni) to nie kleszcz (choć często jest z nim mylony), a owad z rodziny muchówek. Potocznie bywa nazywany „latającym kleszczem”, jednak nie należy do tej samej grupy zwierząt. Strzyżaki mają skrzydła, które odrzucają po znalezieniu żywiciela. Występują głównie w lasach i są aktywne od maja do października. Ich ukąszenie może być bolesne, powodować świąd, zaczerwienienie i reakcje alergiczne. Nie przenoszą boreliozy, ale mogą być wektorem tularemii.

Choroby przenoszone przez kleszcze

Kleszcze mogą przenosić wiele patogenów – bakterie, wirusy i pierwotniaki. W Polsce największe znaczenie epidemiologiczne mają:
Borelioza z Lyme wywoływana jest przez bakterie z rodzaju Borrelia. Jednym z charakterystycznych objawów choroby jest rumień wędrujący, który zwykle pojawia się po kilku dniach od ukąszenia. Ma tendencję do stopniowego powiększania się i może mieć przejaśnienie w środku. Oprócz tego mogą wystąpić objawy grypopodobne, takie jak gorączka, bóle mięśni czy ogólne osłabienie. W późniejszych stadiach borelioza może prowadzić do zapalenia stawów, porażenia nerwów, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a także powodować zmiany skórne i zaburzenia pracy serca.
Warto pamiętać, że rumień wędrujący nie występuje u wszystkich zakażonych – pojawia się u około 30–50% chorych. Jego obecność jednak wystarcza do postawienia diagnozy i rozpoczęcia leczenia antybiotykowego. W takich przypadkach nie wykonuje się badań serologicznych.
Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to choroba wywoływana przez wirusa z rodziny Flaviviridae. Zakażenie często przebiega dwufazowo. W pierwszej fazie pojawiają się objawy przypominające grypę – gorączka, bóle mięśni oraz ogólne złe samopoczucie. Następnie, po okresie pozornego ustąpienia dolegliwości, mogą rozwinąć się objawy neurologiczne. Należą do nich sztywność karku, zaburzenia świadomości, porażenia, a w najcięższych przypadkach również śpiączka.
Na kleszczowe zapalenie mózgu nie istnieje lek przyczynowy, dlatego kluczowe znaczenie ma profilaktyka. Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zachorowaniu jest szczepienie ochronne, szczególnie zalecane osobom przebywającym na terenach o wysokim ryzyku występowania choroby.

Inne choroby przenoszone przez kleszcze

Inne choroby odkleszczowe to grupa zakażeń, które – choć występują rzadziej niż borelioza czy kleszczowe zapalenie mózgu – mogą również prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych. Babeszjoza to choroba pasożytnicza przypominająca malarię, wywoływana przez pierwotniaki z rodzaju Babesia. Tularemia, spowodowana zakażeniem bakterią Francisella tularensis, objawia się gorączką, bólami mięśniowymi i charakterystyczną wysypką. Erlichioza to bakteryjna choroba, w przebiegu której występują gorączka, dreszcze oraz bóle mięśni i stawów. Bartoneloza, znana jako „choroba kociego pazura”, rzadko przenoszona jest przez kleszcze, ale może wywołać powiększenie węzłów chłonnych i zmiany skórne. Gorączka Q to odzwierzęca choroba bakteryjna, której objawy często przypominają grypę. Z kolei riketsjozy to grupa zakażeń wywoływanych przez riketsje, przebiegających z gorączką, bólami głowy i wysypką.
Wszystkie te choroby wymagają odpowiedniej diagnostyki laboratoryjnej i leczenia, najczęściej przy użyciu antybiotyków.

Jak bezpiecznie usunąć kleszcza?

Kleszcza należy usunąć jak najszybciej. Najlepiej zrobić to pęsetą:

  • uchwyć kleszcza jak najbliżej skóry,
  • pociągnij zdecydowanie, ruchem pionowym (bez obracania),
  • nie uciskaj odwłoka – grozi to wtłoczeniem zakażonej treści do skóry,
  • zdezynfekuj miejsce po usunięciu i umyj ręce.

Jeśli fragment pasożyta pozostał w skórze, a nie jesteś w stanie go samodzielnie usunąć, warto udać się do lekarza. Pozostawiony aparat gębowy może powodować podrażnienie, choć niekoniecznie zwiększa ryzyko zakażenia.

Objawy chorób po ukąszeniu

Po ukąszeniu przez kleszcza typową reakcją skóry jest niewielkie zaczerwienienie i odczyn zapalny, które zwykle ustępują samoistnie w ciągu kilku dni. Jeśli jednak po kilku dniach pojawi się rumień o średnicy przekraczającej 5 centymetrów, który stopniowo się powiększa i może mieć przejaśnienie w środku, istnieje duże prawdopodobieństwo zakażenia boreliozą. Rumieniowi wędrującemu mogą towarzyszyć inne objawy, takie jak powiększenie okolicznych węzłów chłonnych, gorączka oraz ogólne osłabienie. W przypadku wystąpienia takich dolegliwości należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza – najlepiej zanim zmiana skórna zniknie lub zmieni swój wygląd. Dobrym rozwiązaniem jest wykonywanie zdjęć zmiany, co może pomóc w postawieniu trafnej diagnozy.

Jak chronić się przed kleszczami?

Aby skutecznie chronić się przed ukąszeniem kleszcza, warto zadbać zarówno o indywidualne środki ochrony, jak i o otoczenie. Przede wszystkim należy odpowiednio się ubierać – zakrywać jak najwięcej powierzchni ciała poprzez noszenie długich rękawów, spodni, skarpet oraz nakrycia głowy. Bardzo pomocne są również środki odstraszające kleszcze, czyli repelenty zawierające substancje takie jak DEET, ikarydyna czy permetryna. Te ostatnie stosuje się wyłącznie na odzież. Po powrocie z terenów zielonych należy dokładnie obejrzeć ciało – kleszcze najczęściej wkłuwają się w wilgotne i dobrze ukrwione miejsca, takie jak pachy, pachwiny, kark czy okolice za uszami. Noszenie jasnej odzieży pozwala szybciej dostrzec przemieszczającego się po ciele kleszcza, zanim zdąży się wkłuć.
Równie ważne są działania środowiskowe, które ograniczają liczbę kleszczy w otoczeniu. Należy regularnie kosić trawę wokół domów, usuwać zarośla i nagromadzone liście, a także ograniczać obecność zwierząt, które są żywicielami kleszczy – przede wszystkim gryzoni i saren – w bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań.

Czy istnieją szczepienia przeciwko kleszczom?

Nie istnieje szczepionka chroniąca przed boreliozą. Natomiast można zaszczepić się przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu. Szczepienie obejmuje trzy dawki podstawowe i dawki przypominające co kilka lat. Optymalny czas na rozpoczęcie szczepienia to zima – przed sezonem aktywności kleszczy.

Kto jest najbardziej narażony na ukąszenia?

Kleszcze mogą preferować osoby o wyższej temperaturze ciała i większym wydzielaniu potu (zawiera m.in. kwas mlekowy). Niektóre badania sugerują, że kleszcze częściej atakują osoby z grupą krwi A, jednak nie ma jednoznacznych dowodów klinicznych.

Kiedy zgłosić się do lekarza?

Warto zgłosić się do lekarza w każdej sytuacji budzącej wątpliwości po kontakcie z kleszczem. Jeśli nie masz pewności czy kleszcz został prawidłowo usunięty, zauważyłeś rumień wędrujący lub inne niepokojące objawy, albo po prostu chcesz skonsultować dalsze kroki po ukąszeniu, nie zwlekaj z wizytą. Lekarz POZ w placówkach AVIMED oceni sytuację i podejmie odpowiednie działania. Wczesna reakcja ma kluczowe znaczenie w zapobieganiu rozwojowi groźnych chorób odkleszczowych.
 
Pamiętaj: kleszcze nie muszą być powodem do paniki, ale wymagają rozsądku, wiedzy i uważnej obserwacji. Skuteczna profilaktyka i szybka reakcja to najlepsze narzędzia w walce z chorobami odkleszczowymi.
Related Posts
Przejdź do treści